Í skýrslu starfshóps forsætisráðherra frá 2018 um eflingu trausts á stjórnmálum og stjórnsýslu er bent á að hagsmunavarsla getur leitt til óeðlilegra áhrifa einstakra aðila, veitt þeim ávinning á kostnað annarra í sömu stöðu og skekkt samkeppni. Stjórnarformenn Arnarlax og Fiskeldi Austfjarða komu að undirbúningi og gerð laga um fiskeldi þar sem þeir voru leiðandi við hönnun á leikreglum, skjalfest í lögum, sjálfum sér og sínum fyrirtækjum til fjárhagslegs ávinnings á kostnað annarra.
Stefnumótunarhópurinn
Seinnihluta ársins 2016 var stofnaður hópur til að vinna að stefnumótun fyrir fiskeldi með fulltrúum opinberra stofnanna, fiskeldis og veiðifélaga. Afrakstur vinnu stefnumótunarhópsins er Skýrsla starfshóps sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra um stefnumótun í fiskeldi sem gefin var út þann 23. ágúst 2017. Fiskeldisfrumvarpið sem var lagt fram á Alþingi Íslendinga vorið 2018 og aftur vorið 2019 tekur mið að þeim tillögum og hugmyndafræði sem lagt var upp með í stefnumótunarskýrslunni. Í starfshópnum var þröngur hópur hagsmunaaðila sem vann fyrst og fremst að tryggja sína sérhagsmuni, ásamt opinberum aðilum sem ekki voru að vinna sína heimavinnu. Það er því sérstök ástæða til að skoða hverjir voru í stefnumótunarhópnum og framlag einstakra fulltrúa í vinnunni.
Fulltrúar laxeldisfyrirtækja
Fulltrúar Landsambands fiskeldisstöðva í stefnumótunarhópnum voru stjórnarformenn tveggja stærstu laxeldisfyrirtækjanna með u.þ.b. 70% eldissvæða og höfðu mikilla fjárhagslegra hagsmuna að gæta. Fyrirtæki stjórnarformanna voru búin að koma leyfisveitingarkerfinu í uppnám með stórvægilegu „landnámi“ á strandsvæðum og nú var verkefnið að tryggja áfram þeirra stöðu með miklum væntingum um fjárhagslegan ávinning. Niðurstaðan er einnig að stefnumótunarskýrslan ber þess einkenni að verið er að verja hagsmuni laxeldisfyrirtækja í meirihlutaeigu erlendra aðila á kostnað fyrirtækja í eigu íslenskra aðila. Aðkoma erlendra aðila er að mörgu leiti jákvæð og verður fjallað um það seinna. Aðrir rekstraraðilar höfðu sent inn og unnið mikla undirbúningsvinnu um að fá heimildir til eldis laxfiska í sjókvíum. Fulltrúar landsambandsins í stefnumótunarhópnum er því vart hægt að kalla fulltrúa allrar atvinnugreinarinnar.
Fulltrúi veiðiréttareigenda
Á Vestfjörðum eru fjölmörg lítil veiðivötn sem eru í eigu aðila sem ekki eru í Landssambandi veiðifélaga. Um er að ræða veiðivötn í nálægð við eldissvæði og eru í raun í mestri hættu við erfðablöndun eins og þegar hefur mælst á sunnanverðum Vestfjörðum. Miðað við tillögur í stefnumótunarskýrslunni var aðeins hugað að stærri veiðivötnum sem tilheyra félögum í Landssambandi veiðifélaga. Það er verið verja stærri veiðivötn og að fórna minni veiðivötnum og því ekki að ástæðulausu að veiðiréttareigendur utan Landssambands veiðifélaga hafi verið ósáttir og ekki samstíga sambandinu í sínum málflutningi við afgreiðslu málsins á Alþingi Íslendinga. Fulltrúi Landsambands veiðifélaga í stefnumótunarhópnum er því vart talsmaður allra eigenda veiðivatna.
Fulltrúar stjórnsýslunnar
Við skipan fulltrúa ráðuneyta í stefnumótunarhópinn vekur athygli almennt lítil þekking á málefnum fiskeldis. Enda ber skýrsla stefnumótunarhópsins þess glögg merki. Þegar skoðaðar eru tillögur stefnumótunarhópsins er ekki að sjá að fulltrúar ráðuneyta hafi sett sig mikið inn í málin. Í vinnunni hafa hagsmunaaðilar ráðið för og fulltrúar frá ráðuneytum ekki unnið sína heimavinnu. Það vekur athygli að niðurstaðan er að Íslendingar standa að baki nágrannalöndum í opinberri umgjörð stjórnsýslu fyrir umhverfismál laxeldis er varðar a.m.k. erfðablöndun, laxalús og heilbrigðismál, þrátt fyrir setu opinberra starfsmanna í starfshópnum m.a. með fulltrúa frá Umhverfis- og auðlindaráðuneyti. Þessi staða er óheppileg fyrir atvinnugreinina.
Afmörkun stefnumótunarhópsins
Við lestur stefnumótunarskýrslunnar má greina að fulltrúar Landssambands fiskeldisstöðva í stefnumótunarhópnum, hafi ráðið för við að verja sína sérhagsmuni. Megináhersla var lögð á laxeldi í sjókvíum og lítil áhersla á landeldi og eldi annarra tegunda. Áhersla t.d. á ófrjóa laxa frekar en regnbogasilung virðist vera sú að gera stærri laxeldisfyrirtækjunum kleyft að ,,helga sér svæði“ jafnvel án nýtingar í ákveðinn tíma, með von um að endurskoðað Áhættumat erfðablöndunar gefi rýmri heimildir fyrir eldi á frjóum laxi og þannig geti viðkomandi aðilar fengið breytt sínum leyfum til aukningar heimilda til eldis á frjóum laxi. Betur verður fjallað um einstaka þætti sem nefndir eru hér að ofan í seinni greinum.
PDF skjal af grein birt í Morgunblaðinu 17. febrúar 2020